«Φιλήμων και Βαυκίδα». Ο μύθος τους ως έκφραση στους: Ηaydn, Gounod, Harrison

«Σε κάποιο τόπο Φρυγικό να γειτονεύουν είδα
φιλύρα και βαλανιδιά μες στο ίδιο πεζουλάκι…
[…]
Εκεί προβάλλαν μ’όψη ανθρώπου ο Δίας
κι ο ραβδοφόρος Ατλαντιάδης
Σε χίλια σπίτια ζύγωσαν ζητώντας να ησυχάσουν
και χίλιες θύρες τους κλειστήκαν.Μόνο ένα σπιτάκι
με καλαμιές λιμνίσιες τους δέχθη,
η γριά Βαυκίδα και ο Φιλήμονας, ομήλικός της.
[…]
Σαν οι επουράνιοι φτάσανε μπρος στο μικρό κατώφλι
και με σκυμμένες κεφαλές περάσαν την πορτούλα
ο γέρος σε σκαμνιά τους βάζει να ξεκουραστούνε
και η Βαυκίδα ευγενικά χοντρό υφαντό τους στρώνει...


Ο ΜΥΘΟΣ:

Για ένα φτωχό, αλλά ευσεβές, μυθολογικό ζευγάρι κάνουμε λόγο σήμερα.
Ο Φιλήμων και η Βαυκίς ήταν γέροντες από τη Φρυγία, και οι μόνοι που φιλοξένησαν και περιποιήθηκαν το Δία και τον Ερμή όταν μεταμφιεσμένοι σε κουρασμένους οδοιπόρους, και αφού είχαν συναντήσει την ανθρώπινη αδιαφορία και εχθρότητα, έφτασαν στο σπίτι τους.
Η συμπεριφορά τους αυτή ήταν και ο λόγος διάσωσής τους από την πλημμύρα που προκάλεσαν οι θεοί για να τιμωρήσουν τους ανθρώπους για τη σκληρότητα τους.
Το σπίτι τους στη Φρυγία έγινε ναός και οι ίδιοι, ιερείς του. Η επιθυμία τους να πεθάνουν μαζί πραγματοποιήθηκε και ο Φιλήμων μεταμορφώθηκε σε δρυ και η γυναίκα του σε φιλύρα.

Το μύθο διασώζει ο Οβίδιος στις Μεταμορφώσεις του, απόσπασμα του οποίου διαβάσαμε παραπάνω.

«Ο Δίας και ο Ερμής στο σπίτι των Φιλήμονα και Βαυκίδος"», Adam Elsheimer- Old Masters Gallery Δρέσδη

«Κι ευθύς στο τζάκι το ζεστό τη στάχτη ανασκαλεύει
και με ξερόφλουδες και φύλλα τη φωτιά, τονώνει!
Και κατεβάζει από το δώμα της δαδιά σκισμένα
και ξεροκλάδια που τα σπα.Και χάλκωμα απιθώνει
σιμά τους.Κι όσα ο γέρος της είχε μαζέψει χόρτα
απ’τον κατάρρυτό τους κήπο, αυτή τα ξεφυλλίζει.
[…]
Στην κλίνη γέρνουν οι θεοί και η γριά με δυόσμο
σκούπισε χλωρό το ισόρροπο τραπέζι
κι απάνω δίχρωμο καρπό της Αθηνάς αφήνει
και φρούτα χινοπωρινά βρασμένα σε πετμέζι
[…]
Μια χήνα το μοναδικό φύλακα της καλύβας οι γέροι
είναι έτοιμοι στους δυο τους ξένους να θυσιάσουν
Γοργή πετώντας τούς κουράζει, αργούς από τα χρόνια.
Οι θεοί το φόνο της μποδίσαν κι είπαν: «Μάθε τε το,
θεοί’μαστε! κι οι γείτονες οι ανεύλαβοι θα πάθουν
μα σεις θα μείνετε άγγιχτοι απ΄το κακό που θα’ρθει...»

Απόσπασμα από τις «ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ» του Οβίδιου (Εθνικό Κέντρο Βιβλίου)

«Φιλήμων-Βαυκίς», Haydn:

Στη μορφή του singspiel, και σε δυο σκηνές, η όπερα μαριονέτας του Χάυντν έκανε πρεμιέρα το 1773 στο κουκλοθέατρο του πρίγκιπα Νικόλαου Εστερχάζυ, για τον οποίο, όπως όλοι γνωρίζουμε, ο Χάυντν εργαζόταν για δεκαετίες.
Το επεισόδιο από τις «Μεταμορφώσεις» του Οβίδιου είναι ένας ύμνος στην αρετή και την ψυχική γενναιοδωρία!
Ο μύθος αναπαράγεται σ’ένα μουσικό διάλογο πλαισιωμένο από άριες εκτελεσμένες απ’τους χαρακτήρες με μια ευχάριστη προσθήκη από το λιμπρετίστα, που βάζει τους εντυπωσιασμένους με την γενναιοδωρία του ζευγαριού θεούς, να τους αμείβουν παρουσιάζοντας μαγικά το χαμένο τους γιο Άρετ με τη σύζυγό του Ναρκίσα, και να μετατρέπουν το σπίτι τους σε ανάκτορο.

Haydn:Philemon and Baucis- Ouverture

«Φιλήμων –Βαυκίς», Gounod:

Tο 1860 ο Gounod παρουσιάζει μια τρίπρακτη όπερα πάνω στο μυθολογικό θέμα, που καινοτομεί βάζοντας το Δία να ανταμείβει το γέρικο ζευγάρι με τη μεταμόρφωσή τους σε νέους.
Επίσης ο μύθος παρουσιάζεται παραλλαγμένος με τον Δία να φλερτάρει τη νέα πια και όμορφη Βαυκίδα και κείνη να μην του αρνείται το φιλί που της ζητάει, κάτι, που οργίζει το Φιλήμονα γιατί δεν του είναι αρεστό να μοιράζεται τη γυναίκα του ακόμα και με τον πατέρα των Θεών. Ετσι, του ζητά να τους επαναφέρει στην πρότερη κατάστασή τους.

Gounod: Philemon and Baucis

«Φιλήμων –Βαυκίς», Lou Harrison

 O μύθος εμπνέει και τον Λου Χάρρισον, (μαθητή και οπαδό του Σαίνμπεργκ στις δωδεκαφθογγικές τεχνικές), που τον εισάγει σε ένα πρόγραμμα μουσικής έκφρασης με βιολί και μέσα της Ανατολικής τέχνης, όπως ηχοχρωματικά και δομικά στοιχεία της ινδονησιακής ορχήστρας Γκαμελάν:

Harrison: Philemon and Baucis

Η μυθολογία είναι από τις σημαντικότερες πηγές, απ΄τις οποίες αντλεί τα θέματά της η τέχνη, που με τη σειρά της «παιδεύει και ευφραύνει» νου και ψυχή!Γιατί Τέχνη δεν είναι αυτό που βλέπουμε ή ακούμε, το έργο δηλαδή καθεαυτό, αλλά ό,τι εκείνο μας κάνει να δούμε, να ακούσουμε , να νοιώσουμε, να κατανοήσουμε.
Διαφορετική η έκφραση κάθε δημιουργού, παρότι το θέμα κοινό, ανάλογα την εποχή, την τάση, το κίνημα…πάντα όμως με τη μοναδικότητα, που χαρακτηρίζει έναν χαρισματικό καλλιτέχνη…