Χάινριχ φον Κλάιστ: "Πενθεσίλεια"

"Αχιλλέας και Πενθεσίλεια", Karl Ludwig Hassmann 

Στην ελληνική μυθολογία η Πενθεσίλεια ήταν κόρη του θεού του πολέμου, Άρη και την περίοδο του Τρωικού πολέμου, βασίλισσα των Αμαζόνων. Όταν σκοτώθηκε ο Έκτορας ήρθε με το στρατό της να βοηθήσει τους Τρώες κι ο Πρίαμος την δεχτηκε σαν πραγματική κόρη του.
Η Πενθεσίλεια με τις υπόλοιπες Αμαζόνες κέρδιζαν τις μάχες τη μια μετά την άλλη. Η κοπέλα πολεμούσε πάντα φορώντας πολεμική μάσκα. Σε μια από τις μάχες τραυματίστηκε από τον Αχιλλέα. Ο ήρωας των Αχαιών πήγε κοντά της και έβγαλε τη μάσκα της. Τότε, συγκλονίστηκε από την ομορφιά της Πενθεσίλειας  και ο μύθος θέλει να κεραυνοβολήθηκε από τα βέλη του Έρωτα...Γέμισε μελαγχολία γιατί ερωτεύθηκε μια  γυναίκα από το αντίπαλο στρατόπεδο, που σε λίγο θα πέθαινε...

Με έμπνευση αυτό το επεισόδιο που παρουσιάζεται στην Αιθιοπίδα και την Αινειάδα, ο γενννημένος σαν σήμερα, 18 Οκτωβρίου 1777, Χάινριχ φον Κλάιστ δίνει ένα θεατρικό, που μιλά για τον έρωτα και τον πόλεμο, το πάθος και τα ανελέητα παιχνίδια εξουσίας, την αέναη μάχη των δύο φύλων.
Η  πολεμόχαρη βασίλισσα των Αμαζόνων, Πενθεσίλεια γίνεται ερωμένη του αρχηγού των Ελλήνων, Αχιλλέα, όμως ανάμεσά τους ορθώνεται ο πόλεμος. Το επικίνδυνο ερωτικό παιχνίδι που τους ενώνει εξελίσσεται σε ένα φρικιαστικό όργιο αίματος.Στο έργο του Κλάιστ οι ρόλοι  αντιστρέφονται και ο μύθος επαναδιατυπώνεται με πολύ διαφορετικό τρόπο, γεμάτος βία, πάθος και ερωτισμό.

Οι σκηνές κάλλιστα θα παρομοιάζονταν με δοκίμια  σε θέματα αισθητικής και ψυχολογίας τα οποία παρουσιάζουν  έντονη διορατικότητα πάνω σε μεταφυσικά - υπαρξιακά ερωτήματα.

Η αυτοβιογραφικού χαρακτήρα, τραγωδία του: "Πενθεσίλεια"  ολοκληρώθηκε το 1808. Τρία χρόνια αργότερα ο Κλάιστ αυτοκτόνησε αφού πρώτα είχε πυροβολήσει και σκοτώσει την άρρωστη ερωμένη του, πράξη που τού ζήτησε η ίδια.

ΑΧΙΛΛΕΑΣ:

Εγώ είμαι άντρας, και θ'αντισταθώ
σ'αυτά τα θηλυκά [...]
Εγώ καταλαβαίνω τί ζητάει η θεία κόρη.
Μού στέλνει με τον άνεμο προξενητάδες φτερωτούς,
για να μού ψιθυρίσουνε στ'αυτί τον πόθο της
με θρόισμα θανάτου.
Σ'όλημου τη ζωη δεν περιφρόνησα ποτέ τι όμορφες[...]
κι αν μου τη γλίτωσε ως τωρα αυτή εδώ,
είναι γιατί, μα το θεό του κεραυνού
δε βρήκα ακόμη μες στους θάμνους
μια ήσυχη γωνίτσα για ν'αγκαλιαστούμε
όπως λαχταράει η καρδιά της,
πάνω σε μαξιλάρια από καυτό χαλκό
[...]
Παράγγειλέ της πως την αγαπω!
και πόσο μά τον ουρανό!
Όσο αγαπούν οι άντρες τις γυναίκες:
αγνά -αλλά με την καρδιά γεμάτη πόθο.
Αθώα -και με τη λαχτάρα να την κατακτήσω!
Τη θέλω για βασίλισσά μου!
[...]

ΠΕΝΘΕΣΙΛΕΙΑ:
Τι όνειρο φρικτό που ονειρεύτηκα![...]
Είδα πως μέσα στην αντάρα -λέει-
μιας μάχης τρομερής,
με πέτυχε το δόρυ του Αχιλλέα!
Κάτω γκρεμίζομαι κι αντιλαλεί το γκρέμισμά μου η γη!
Κι ενώ ο στρατός μας φεύγει και σκορπίζει,
αυτός, πηδάει απ'τ'άλογο θριαμβευτής,
μ'αρπάζει, με σηκώνει στα γερά του χέρια

museumsyndicate

κάνω να πιάσω το μαχαίρι μου,
μα δεν μπορώ-
κι αιχμάλωτη, γελώντας και χλευάζοντας,
με κουβαλάει στη σκηνή του.
[...]

ΑΧΙΛΛΕΑΣ:
Αιχμάλωτος εγώ, με ό,τι ωραιότερο σημαίνει 
αυτή η λέξη, μεγάλη μου βασίλισσα!
Όλη μου τη ζωή από δω και μπρος
από τα ματια σου θα'ναι δεμένα τα φτερά μου!

ΠΕΝΘΕΣΙΛΕΙΑ:
Τότε σε χαιρετώ, καινούργια χάρη της ζωής
εσένα, νέε και ροδομάγουε θεέ![...]
Εσεις, κήρυκες φτερωτοί του πόθου,
χυμοί της νιότης μου ξυπνήστε!
Κυλήστε μες στις φλέβες μου, αλαλάζοντας,
κι αφήστε το να κυματίσει, κόκκινο λάβαρο,
στα μάγουλά μου πέρα ως πέρα!
Ο γιος της Νηρηίδας είναι δικός μου!
[...]
Κι αν ήξερες καλέ μου, τι ένιωσα
όταν σε είδα επιτέλους με τα μάτια μυ!
Λες και κατέβεαινε απ'τον Όλυμπο

σαν κεραυνός με τ'άσπαρα του άλογα
ο ίδιος ο Άρης να με πάρει νύφη του![...]
Εκείνη τη στιγμή, Αχιλλέα, μάντεψα
τι αίσθημα ήταν που έβραζε στο στήθος μου.
Ο θεός του έρωτα μ'είχε νικησει.
Κι αμέσως είπα: Ένα απ'τα δυο:
Θα τον κερδίσω, ή θα πεθάνω!
[...]

ΜΕΡΟΗ:

Ο Αχιλλέας, την κάλεσε να κατεβεί, ο άμυαλος!
την κάλεσε να της παραδοθεί.
Αφήνει πίσω τους δικούς του,
τη ζυγωνει με γλυκιά λαχτάρα
και να την!Σέρνοντας μαζί
όλη τη φρίκη, χύνεται καταπάνω του!
[...]
το τόξο της τεντώνει[...]
το βέλος τού τρυπάει πέρα ως πέρα το λαιμό
[...]
Κι όπως κυλιέται τυλιγμένος,
στην πορφύρα των αιμλατων, απλώνει,
της χαιδεύει το απαλό της μάγουλο,
και της φωνάζει: "Πενθεσίλεια!
νύφη μου!Τι κάνεις;
Τέτοια Γιορτή των Ρόδων, μού'ταζες;"
Όμως εκείνη δίνει μια και του ξεσκιζει την πανοπλία.
και παραβγαίνοντας με τα σκυλιά,
μπήγει τα δόντια της στο άσπρο του το στήθος...

("Πενθεσίλεια", Χάινριχ Φον Κλάιστ, εκδ. γράμματα, μτφ: Τζένη Μαστοράκη, σελ.26, 59, 61, 63, 68,79, 99)

***

1. Στο θεατρικό έργο του Heinrich von Kleist στήριξε το ομώνυμο συμφωνικό του ποίημα ο 25χρονος Hugo Wolf.
Οι δυο δημιουργοί χαρακτηρίζονται ως  "συγγενικά πνεύματα", ως προς την καλλιτεχνική μεγαλοφυία τους, αλλά και το κοινό -τρόπον τινά- τέλος τους. Ο Κλάιστ αυτοκτόνησε όπως είπαμε στα 34 και ο Βολφ κατέληξε σχιζοφρενής. Η κατάθλιψη συχνά διέκοπτε τις δημιουργικές του περιόδους ενώ κατέρρευσε πνευματικά από τη σύφιλη στα  37 του χρόνια.

Ο Βολφ θαύμαζε τον Κλάιστ γι'αυτό το πόνημά του, το οποίο φαίνεται να τού είχε γίνει εμμονή. Όπως κάποιοι από τους φίλους του ομολόγησαν: "όταν διάβαζε την "Πενθεσίλεια" έτρεμαν τα χέρια του, ίδρωνε , και τα μάτια του έλαμπαν σαν να οραματιζόταν μια πόρτα ενός άλλου κόσμου που ανοιγόταν μπροστά του"

 Ο Wolf άρχισε να σχεδιάζει το συμφωνικό ποίημα  το 1883 και η σύνθεση ολοκληρωθηκε μετά από δύο χρόνια. 
Δομείται σε τρία μέρη:

1. "Αναχώρηση των Αμαζόνων για την Τροία", ανατριχιαστικού ύφους μέρος που απεικονίζει τη νυχτερινή πομπή των πολεμιστριών.

2. "Το όνειρο της Πενθεσίλειας στη Γιορτή των Ρόδων" , μέρος εξαιρετικά αισθησιακής μουσικής με την οποία αναπαρίσταται ο παθιασμένος έρωτας των δυο εραστών.

3. "Μάχες, πάθη, τρέλα, αφανισμός", παρατεταμένης έκτασης μέρος, εξαιρετικής έντασης, όπου μουσικά πραγματεύεται την αναπροσαρμογή θεμάτων των δυο προηγούμενων μερών.  

Hugo Wolf : "Penthesilea, symphonic poem after Heinrich von Kleist"

O Dietrich Fischer-Dieskau σε ρόλο μαέστρου:

2. Το κείμενο του Heinrich von Kleist  είναι πάλι εκείνο που τo 1927  θα εμπνεύσει στον ελβετό συνθέτη, Othmar Schoeck, τη μονόπρακτη όπερα του: "Penthesilea", που έκανε πρεμιέρα  στη Δρέσδη την ίδια χρονιά.
Ο Σεκ, παρότι γνωστός περισσότερο εκείνη την εποχή για τα λήντερ του, όπως και ο Βολφ, τον οποίο θαύμαζε, δίνει μια όπερα, που αξιοποιεί στο έπακρο την αφηγηματική δύναμη του κειμένου του Κλάιστ και τη ρομαντική υπερβολή της ποίησής του. Καταφέρνει να μεταφέρει τη συναισθηματική πολυπλοκότητα και το φιλοσοφικό βάθος του κειμένου υιοθετώντας ένα συνθετικό στυλ που γειτνιάζει με κείνο του Ρίχαρντ Στράους.

Νύξεις από Μαξ Ρέγκερ(μαθήτευσε δίπλα του) και Μπουσόνι,  αλλά και  Χίντεμιτ, είναι διακριτές σε μια πιο λεπτομερή παρατήρηση της παρτιτούρας. Όμως -θα λέγαμε- ηπιότερος, καθώς παραμένει συνειδητά προσκολλημένος στην παραδοσιακή αρμονία και  τις συμβατικές φόρμες. 

Othmar Schoeck: Penthesilea Suite:

3. Tέλος, ο Felix Draeseke, ένας συνθέτης της Νέας Γερμανικής Σχολής, που ξεκίνησε ως παιδί-θαύμα και στην πορεία με τη συνθετική του δεινότητα θαυμάστηκε από του Φραντς Λιστ και Ρίχαρντ Βάγκνερ, το 1888 συνέθεσε μετά την ανάγνωση της "Πενθεσίλειας" του Φον Κλάιστ το "Συμφωνικό Πρελούδιο στην Πενθεσίλεια, Op. 50".

Οι φυλλάδες της εποχής έγραψαν διθυραμβικές κριτικές για τη σύνθεση, εγκωμιάζοντας την δραματουργική υφή της συμφωνίας, που αναπτύσσεται σε ένα υστερορομαντικό στυλ βασισμένο όμως σε κλασικά πρότυπα. Το Συμφωνικό Πρελούδιο, που ξεχωρίει για το πάθος και τη δυναμική του παραπέμπει σε Μπραμς και Μπρούκνερ, ενώ αισθητικά, βρίσκεται μεταξύ Μπετοβενικής έκφρασης ηρωισμού και Μαλερικού εκκεντρισμού. 

Felix Draeseke: "Symphonic prelude to Penthesilea, Op.50 (after Kleist)":

5. Ο Βιεννέζος γεννημένος στην Ουγγαρία, Karl Goldmark γράφει το 1884 μια Ουβερτούρα βασισμένη στην "Πενθεσίλεια" του Φον Κλάιστ.
Πρόκειται για σύνθεση πολύχρωμη, ενεργητική, με έντονα τα ρομαντικά στοιχεία, που μαρτυρούν επιρροές από Σούμαν, αλλά και Μπραμς. Με τον δεύτερο ο συνθέτης είχε συνδεθεί και φιλικά, όμως τελικά αποστασιοποιήθηκε λόγω της τραχιάς προσωπικότητας του Μπραμς.
Ωστόσο, η δραματικότητα του χαρακτήρα του έργου του Κλάιστ αποτυπώνεται μουσικά από τον Goldmark σύμφωνα με τα πρότυπα που καθιέρωσε για τα μουσικοδράματα ο Βάγκνερ.
 

Karl Goldmark: Penthesilea Overture Op. 31: