Νότες, Μύθοι και Ελπίδα: RICHARD STRAUSS: "Η Αιγυπτία Ελένη"

O Στράους με την Μαρία Τζερίτζα
με το κοστούμι της Αιγυπτίας Ελένης
(Oberon)

Ο γεννημένος σαν σήμερα, 11 Ιουνίου 1864, Ρίχαρντ Στράους, διδάχτηκε μουσική θεωρία πολύ μικρός από τον πατέρα του που έπαιζε κόρνο...Στη συνέχεια μελέτησε βιολί κι όταν έφηβος άκουσε τις Βαγκνερικές όπερες "Λόενγκριν" και "Ταγχόυζερ", εντυπωσι;aστηκε με το είδος του μουσικοδράματος, παρότι ο πατέρας του τον απέτρεψε, καθώς αντιμετώπιζε με καχυποψία τα έργα του Βάγκνερ.
Παρόλη την έχθρα του οικογενειακού του περιβάλλοντος απέναντι στα ανανεωτικά Βαγκνερικά έργα, αποφάσισε παράλληλα με τις σπουδές του στη Φιλοσοφία και την Ιστορία Τέχνης να ακολουθήσει τους "τολμηρούς" μουσικούς δρόμους του προτύπου του, Βάγκνερ.

Από τις όπερές του που δεν ακούμε συχνά, παρότι θεωρείται από τις καλύτερες σε βάθος αισθήματος και ποιότητα σύνθεσης είναι "Η Αιγύπτια Ελένη".
Το λιμπρέτο είναι του μόνιμου συνεργάτη του Στράους, Ούγκο φον Χοφμάνσταλ, ο οποίος βασίστηκε στα σχετικά κείμενα των Ευριπίδη και Στησίχορου.Το όλο έργο, συνιστά ένα αντιπολεμικό δράμα και βρίθει από σπουδαίους αρχετυπικούς συμβολισμούς και μεταφορές.

Η όπερα ξετυλίγεται σε δύο πράξεις κι έκανε πρεμιέρα στην Όπερα της Δρέσδης τον Ιούνιο του 1928. Ο Στράους είχε προσαρμόσει το ρόλο του τίτλου πάνω στην εξαιρετική φωνή της δημοφιλούς τότε δραματικής υψιφώνου, Maria Jeritza, που όμως τελικά, δεν τραγούδησε καθώς η διεύθυνση του Θεάτρου αδυνατούσε να πληρώσει την υπέρογκη αμοιβή της...Έτσι, το ρόλο στην πρεμιέρα υποδύθηκε η Elisabeth Rethberg.

Η ΥΠΟΘΕΣΗ:

Σύμφωνα με τα αρχαία κείμενα κι όπως διαμορφώθηκε το λιμπρέτο επιστρέφοντας ο Μενέλαος από την Τροία έχει κατά νου σεβόμενος την ιερή ηθική να θανατώσει την "άπιστη" Ελένη. Μέσα από ένα κοχύλι με μαντικές ικανότητες η νύμφη Αίθρα της Αιγύπτου πληροφορείται τις βλέψεις του, προκαλεί θαλασσοταραχή και ναυαγεί το πλοίο του Μενέλαου. Επινοεί την ιστορία με το είδωλο της Ελένης που βρέθηκε στην Τροία, ενώ η αληθινή μεταφέρθηκε στην Αίγυπτο, όπου πιστή και αφοσιωμένη περίμενε το σύζυγό της. Η Ελένη, που δεν θέλει να τον εξαπατά πια τον επαναφέρει στην πραγματικότητα με το ποτό της θύμησης , αδιαφορώντας αν αυτό θα της στοιχίσει τη ζωή. Ο Μενέλαος τη συγχωρεί και με την κόρη τους, Ερμιόνη, επιστρέφουν ενωμενοι στην πατρίδα.

Οι συνθέτης και λιμπρετίστας σκιαγραφούν την άπιστη και ένοχη Ελένη της Τροίας, ως πραγματική, ενώ η αθώα, πιστή Αιγυπτία της Ευριπίδειας εκδοχής εμφανίζεται σαν τέχνασμα της μάγισσας Αίθρας, που το παρουσιάζει στον Μενέλαο για να προστατέψει την Ελένη από τις δολοφονικές του προθέσεις. Ο Μενέλαος του Στράους είναι ρόλος ευγενικός και συνάμα τραγικός, που θεωρεί τη θανάτωση της Ελένης ιερό του καθήκον. Η λύση της απατηλής ένωσης μεταξύ Μενελάου και Ελένης χαρακτηρίζεται "αλληλοπαθής", με τη σημασία της αμφίπλευρης μεταμόρφωσης. Είναι οι περιπτώσεις όπου το Εγώ κατακτά την ταυτότητα και συνοχή του μέσα από το κέρδισμα σχέσεων και αναφορών σε ένα Εσύ. Η μετάνοια της Ελένης δεν θα είχε νόημα χωρίς τη συγχώρεση του Μενέλαου και, αντιστρόφως, η συγχώρεση του Μενέλαου θα είχε μικρότερη σημασία χωρίς τη μετάνοια της Ελένης.

Είναι αξιοσημείωτο πως οι δημιουργοί αυτής της εκπληκτικής όπερας εκφράζουν με το έργο την ιδεολογική στάση τους μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο: κατάφαση της ζωής, ανανεωμένη πίστη σε δυτικές παραδοσιακές αξίες όπως ο γάμος, που εγγυάται στήριγμα και σιγουριά στο χάος της ύπαρξης.

ΣΚΗΝΗ Α΄

ΜΕΝΕΛΑΟΣ

Πού βρίσκομαι; Ποιο είναι αυτό το σπίτι;

ΕΛΕΝΗ

Η φωτιά καίει. Το τραπέζι είναι στρωμένο.

Δε θέλει ο κύριός μου να καθίσει

και να δειπνήσει μαζί μου;

ΜΕΝΕΛΑΟΣ

Τι μου έχουν ετοιμάσει οι θεοί;

ΕΛΕΝΗ

Η σάλα λάμπει, δες, δυο θρόνοι!

Περιμένουν ένα βασιλιά και μια βασίλισσα.

Ας καθίσουμε!

ΜΕΝΕΛΑΟΣ

Ποτέ δε θα δειπνήσουμε μαζί εμείς οι δυο.

ΕΛΕΝΗ

Ο άντρας κι η γυναίκα, έτσι έχω μάθει,

μοιράζονται την τράπεζα, μοιράζονται και την κλίνη.

ΜΕΝΕΛΑΟΣ

Η δική σου κλίνη ήταν κάτω, στο καράβι,

η δική μου ψηλά, κάτω από τ’ αστέρια,

για δέκα νύχτες.

[...]

ΕΛΕΝΗ

Σου είναι γραμμένο να μη με αφήσεις.

Της μοίρας μου ήταν στην αγκαλιά σου

να ξαναγυρίσω. Έτσι και έγινε!

Πες μου λοιπόν αν όλα αυτά τα χρόνια

έσβησε ποτέ ο πόθος σου για μένα,

έστω και για μια ώρα.

[...]

ΕΛΕΝΗ

Μενέλαε! Πρόσεξε καλά το λόγο μου!

Κάθε γυναίκα ανήκει σ’ έναν άντρα, κι εγώ είμαι δική σου!

Εσένα διάλεξα από τριάντα υποψήφιους

ωραίους και γενναίους!

Στα μάτια κοίταξέ με και ξέχνα τα όλα τώρα,

όλα, όλα, εκτός από ένα:

πως είμαι δική σου!"

(Μτφ: Αν. Αντωνοπούλου, www.greek-language.gr/)

Στράους και Χοφμάνσταλ

Τα αξιοθαύμαστα όμως τα "διαγράφει" η μουσική κι όχι οι λέξεις, φίλοι μου!...Όπως σημειώνει ο λιπρετίστας: "Δεν μου αρέσει όταν το δράμα κινείται σε διαλεκτικό επίπεδο. Δεν εμπιστεύομαι τον στοχευμένο διάλογο ως κινητήρια δύναμη του δραματικού. Φοβάμαι τις λέξεις. Καταστρέφουν το καλύτερο.."
Ο Χοφμάνσταλ επιθυμεί να μεταφέρει το συναίσθημα με έναν τόνο και όχι με λέξεις, δηλαδή με γλώσσα λυρική και ανοιχτή στη μουσική...
Όταν ο Ρίχαρντ Στράους διάβασε το λιμπρέτο έγραψε στον Χοφμάνσταλ: "Σας συγχαίρω για αυτή την ποίηση, την τόσο κατάλληλη για τη μουσική. Στο μεγαλύτερο μέρος η σύνθεση προκύπτει σχεδόν από μόνη της..."

Jan Styka: "Ο Μενέλαος και η Ωραία Ελένη"

Προτείνω την άρια της Ελένης: "Zweite Brautnacht" που ακούγεται στην αρχή της Β΄Πράξης με την εκπληκτική Leontyne Price, από την παράσταση του '68 στο Μόναχο με τις διθυραμβικές κριτικές.

Λέγεται πως λόγω της τεράστιας δυσκολίας αυτής της άριας, η όπερα δεν ανηκει στο δημοφιλές "τυπικό" ρεπερτόριο, καθώς σπάνια υπάρχει φωνή με τα απαιτούμενα προσόντα, όγκο, έκταση, τίμπρο, διάφραγμα και κατάλληλη τεχνική, να την αποδώσει.

Η αυλαία της 2ης Πράξης ανοίγει στην νυφική κλίνη του Μενέλαου και της Ελένης. Η γυναίκα προσπαθεί να ηρεμήσει τον άντρα της που εξακολουθεί να δυσπιστεί στις αισθήσεις του...Με την άριά της εγκωμιάζει τη "δεύτερη γαμήλια νύχτα" τους...

1. Richard Strauss: "Die Agyptische Helena-Zweite Brautnacht" / Leontyne Price: