Καλομοίρης: "Κων. Παλαιολόγος" ή "Πήραν την Πόλη"

Μ. Καλομοίρης: "Κων. Παλαιολόγος" ή "Πήραν την Πόλη"

(μουσική τραγωδία σε 3 μέρη, βασισμένη στο ομώνυμο θεατρικό του Ν.Καζαντζάκη)

"Ο Παλαιολόγος στις επάλξεις, 29 Μαΐου 1453",
Ιωάννη Νίκου

Κων/νος: Παρακαλώσας, αδερφοί μου, την καρδιά μου γαληνεμένη αφήστε τη με τους προγόνους ν’ ανταμοθεί και τη σωστή βουλή να πάρει. Εγώ ‘μια βασιλιάς κι εγώ το βάρος όλο σηκόνω απάνωμου.
Όλοι Β΄: – Λυπήσου μας! – Το βιός μας απ’ όλα πριν να στοχαστείς.
Κων/νος: Σωπάτε! Δεν ακούω στο σπλάχνο μου βαθιά παρά τους τρισμεγάλους περήφανους πολύ Πατέρες της Ελλάδας. Μονάχα αφτοί μιλούς στις φοβερές τις ώρες οι αθάνατοι!
Όλοι Α΄: – Χαθήκαμε λοιπόν!
Κων/νος: Ντραπείτε! Φωνές εντός μου αθάνατες γρικώ. Σωπάτε ν’ ακούσω καθαρά κι απόκριση να δόσω, μιλούν εντός μου, πιο βαθιά από σας και από μένα, οι πρόγονοί μας και τ’ αγγόνια και δεν πρέπει τούτος ο λόγος που θα πω να τους ντροπιάσει.
Σηκώσου ορθή στα σωθικά μου κι αποκρίσου, τρισέυγενη, χαροκαμένη Μάνα, Ελλάδα! Ω σεβαστέ μαντάτορα του οχτρού, στα πόδια του γάβρου αφέντη σου γονάνισε και τούτον το λόγο το στερνό του βασιλιά της Πόλης με περήφανη φωνή να ξεστομίσεις: 

"Αν θες ειρηνικά να πορευτείς μαζί μας, των Μουσουλμάνων βασιλιά, χαρά μεγάλη σε μένα, στους αρχόντους, στο λαό μου· κι άκου: τα κάστρα και τη γης που μου άρπαξες, το πλήθιο το ψυχομέτρι που μου σκλάβωσες, τα σβύνουμε απ’ την παλιά κληρονομιά μας, χαρισμά σου· κι ακόμα φόρο εγώ θα σου πλερώνω κι όλες σου τις ανομίες και τις ντροπές θα τις ξεχάσω – να τραβηχτείς μονάχα ειρηνικά απ’ την Πόλη.
Και μη γυρεύεις ό,τι μια ψυχή γενναία και πέρφανη ποτέ δε θα δεχτεί να δώσει. πιο πάνω απ’ την ζωή η τιμή θρονιάει του ανθρώπου κι ομόγνωμα όλοι μας και λέφτερα, κρατώντας στα χέρια το σταυρό και τ’ άρματα, απαντούμε:

Δεν παραδίνουμε την Πόλη, τη ζωή μας πήραμε απόφαση να δώσουμε, απροσκύνητα για λεφτεριά στο χώμα ετούτο πολεμώντας...
[...]
Ήρθε η στιγμή να χωριστούμε εδώ.Ποιος ξέρει;...για πάντα...
Αδερφικά μοιράσαμε τους πύργους και σαν αντίδωρο το θάνατο και πάμε...
Φυσούνι ανέμι του θυμού σαλεύει ο κόσμος,
μα εμείς ασάλευτη ας κρατούμε τη ψυχή μας
κι απάνω της θεμελιωμένη στέκει η Πόλη!
-Τρέμουμε εμείς; κι η Πόλη ευτύς κινάει και τρέμει!
-Λυγίζουμε; κι αυτή λυγάει και παραδίνεται!
Η αληθινή είναι πόλη αδέρφια μου, η ψυχή μας!
Ας κάνουμε όλοι το σταυρό μας κι ο καθένας πύργος στον πύργο του ας σταθεί να πολεμήσει!
Τα χέρια μου στην Άγια τούτη Νύχτα σκώνω
Ορκίζουμαι ο Θεός γραμμένο ό,τι κι αν έχει
στην άκρα απερπισιά θα πορευτώ, σαν Άντρας!""

(Ν.Καζαντζάκης: "Κων/νος Παλαιολόγος")



Το έργο του Καζαντζάκη ήρθε στα χέρια του Καλομοίρη το 1953 όταν συναντήθηκαν στην Αντίμπ και ο συγγραφέας του χάρισε το βιβλίο με ιδιόχειρη αφιέρωση:
"Στον αγαπημένο φίλο και συναθλητή, τη μουσική δόξα της Ελλάδας, με αγάπη που ήρθε σπίτι μου να με συναντήσει".

Το έξοχο λογοτεχνικό δημιούργημα συνεπήρε τον συνθέτη κι όπως ο ίδιος κατέγραψε:
"Καθώς ταξίδευα με το τρένο από την Αντίμπ για το Παρίσι διάβαζα τον "Παλαιολόγο" του Καζαντζάκη.Είχε συνεπάρει όλο μου το είναι.Δεν μπορούσα να συγκρατήσω τα δάκρυά μου.Πέρασαν 4 χρόνια. Μετά από την αρρώστια μου, ένιωσα πως έπρεπε να μεταμορφώσω τον Παλαιολόγο σε μουσικό θρύλο, να μεταμορφώσω τη συγκίνησή μου σε ήχους και ρυθμούς".

Γιγαντιαίος μουσικός άθλος, γι'αυτό δείλιαζε..Όμως ήταν το όραμα για τον Παλαιολόγο που τού έδωσε δύναμη και θέληση για ζωή. Και τα κατάφερε. Τον "δονούσαν μελωδίες, αρμονίες θέματα και μοτίβα", όλα έπρεπε να σταθούν αντάξια στο μεγαλόπνοο έργο του Καζαντζάκη.

Για τη μουσική του τραγωδία, ο Καλομοίρης δούλεψε τριάμιση χρόνια. Όλο αυτό το διάστημα βρισκόταν "μέσα στην ανέσπερη νυχτιά του βυζαντινού θρύλου και την τραγική ατμόσφαιρα των δεινών του γένους".

Ο Καλομοίρης έκανε κάποιες αλλαγές στο λιμπρέτο όπως επίσης παρέλειψε κάποια μέρη. Π.χ σημεία που ο Καζαντζάκης κάνει λόγο για το Θεό, επικρίνοντάς τον.
Αξιοσημείωτο είναι πως συναντά κανείς από κρητικό πεντοζάλη έως εκταταμένη χρήση του βυζαντινού μέλους, στοιχείο που ενισχύει την ελληνικότητα του Βυζαντίου. Ετσι ακούγονται παραλλαγές των: "Τη Υπερμάχω", "Σώσον Κύριε τον λαόν σου" , "Κύριε Ελέησον"..., ενώ σε γενικές γραμμές κινείται πάνω σε Βαγκνερικά πρότυπα, ρετσιτατίβι, ατέρμονες μελωδίες, θριαμβικά και κατανυκτικά χορωδιακά και εξαγγελτικά-καθοδηγητικά μοτίβα, όμοια με τα λαιτμοτίφς του Βάγκνερ.

Στο μεγαλειώδες αυτό έργο, αντίστοιχη είναι και η ορχήστρα: πολυμελής, πολύχρωμη και πλουτισμένη με όλα τα νεότερα ηχητικά μέσα της εποχής του συνθέτη. Γίνεται συχνή χρήση του αγγλικού κόρνου και των μπάσο οργάνων, στοιχείο της Βαγκνερικής τεχνικής, αλλά και άρπας, που παραπέμπει σε ιμπρεσιονιστικής φύσης, ενορχήστρωση.

Επίσης παρατηρούνται έντονες διακυμάνσεις δυναμικής, αλλαγές της ρυθμικής αγωγής και χαρακτηριστικά ακούσματα, όπως του τριημιτονίου, το οποίο προσδίδει ελληνικό χρώμα στις μελωδίες.

"Κων. Παλαιολόγος-29 Μαΐου 1453", Θεόφιλος

Η όπερα χαρακτηρίστηκε ως ο "επιτάφιος θρήνος του Γένους και η κορυφαία δημιουργία του Καλομοίρη".
Ο ίδιος, όμως, δεν πρόλαβε να δει το έργο του στη σκηνή, που έκανε πρεμιέρα λίγους μήνες μετά τον θάνατο του συνθέτη.

Ο Καλομοίρης είχε υποσχεθεί πως θα αφιέρωνε τον "Παλαιολόγο" στον Αντίοχο Ευαγγελάτο. Όμως -όπως δηλωσε ο ίδιος-  "το έργο, καθώς διαμορφώθηκε, ξεπέρασε κάθε προγενέστερη προσπάθεια... Γι' αυτό τη μοσυική του τραγωδία στον ελληνικό λαό, από τον απλό λαό των ανίδεων και καλών ανθρώπων ως σε όλους που νιώθουνε, τον παλμό, τον πόνο και τη δόξα του έθνους και της φυλής".

Aκούμε το Θρήνο της Κωνσταντινουπόλεως, το χορωδιακό "Πήραν την Πόλιν" δημοτικό άσμα, το οποίο ο συνθέτης έχει προσαρμόσει στη μουσική του τραγωδία.

"Πήραν την Πόλη, πήραν την! Πήραν τη Σαλονίκη!

Πήραν και την Αγια Σοφιά, το μέγα μοναστήρι,

Που'χε σαράντα σήμαντρα, κ’ εξήντα δυο καμπάνες,

Κάθε καμπάνα και παπάς, κάθε παπάς και διάκος.

Σιμά να βγούνε τ' άγια, κι ο βασιλιάς του κόσμου

[...]

"Σώπασε, κυρά Δέσποινα, και σεις πολλές γυναίκες,

πάλι με χρόνους με καιρούς, πάλι δική σου θα'ναι"

Kείμενα για την Άλωση μπορείτε να διαβάσετε εδώ και εδώ.