Έρωτας, η ελκτική του δύναμη στο μύθο: 4 - «Πηνελόπη και Οδυσσέας»

 

Οι προγονοί μας -ως γνωστόν- προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να ερμηνεύσουν όσα ανεξήγητα και ακατανόητα συνέβαιναν γύρω τους...Από φυσικά φαινόμενα ως τις ανθρώπινες ιδιότητες και αδυναμίες. Ανάμεσά τους και η αόρατη, κινητήρια δύναμη του έρωτα. Δύναμη που ασκεί τεράστια επιρροή πάνω σε όσους τον βιώνουν κι αποτελεί για κείνους, τουλαχιστον για όσο διάστημα υφίσταται, το βαθύτερο νόημα της ζωής. 

Σε αυτή τη σειρά αναρτήσεων αναφερόμαστε συνοπτικά σε δημοφιλή ζευγάρια της μυθολογίας, που ερωτεύτηκαν σφοδρά και σε κάποιες περιπτώσεις καταστροφικά, καθώς η δύναμη του έρωτά τους τέθηκε εκτός ελέγχου. 

Απόψε ένα έρωτας παντοτινός, μια σύζυγος-σύμβολο καρτερικότητας..

«Πηνελόπη και Οδυσσέας»

Johann Tischbein: Οδυσσέας και Πηνελόπη

Από τους έρωτες-πρότυπα στην ελληνική Μυθολογία, είναι φυσικά εκείνος του Οδυσσέα με τη γυναίκα του, Πηνελόπη. Όταν ο Θακήσιος βασιλιάς έφυγε για τον τρωικό πόλεμο, άφησε πίσω την όμορφη βασίλισσα Πηνελόπη με το γιο τους, μωρό. Επειδή φοβόταν μήπως σκοτωνόταν στη μάχη,  ζήτησε από την αγαπημένη του σύζυγο να ξαναπαντρευτεί αν εκείνος δεν κατάφερνε να γυρίσει. 

Η Πηνελόπη, υπόδειγμα καρτερικότητας και συζυγικής πίστης τον περίμενε είκοσι ολόκληρα χρόνια, παρότι πλήθος μνηστήρων την πολιορκούσαν στενά. Η ελπίδα της πως ο Οδυσσέας ζει και θέλοντας να κερδίζει χρόνο, επινοούσε διάφορα τεχνάσματα προκειμένου να τούς κρατά μακριά της.  Η αγάπη της για τον άντρα της ήταν βαθιά, τόσο που να την οπλίζει με τεράστια υπομονή και επιμονή και την ελπίδα να μην την εγκαταλείπει ποτέ, ώσπου δικαιώθηκε. Ο Οδυσσέας γύρισε στην αγκαλιά της αγαπημένης του συζύγου…

Τη στιγμή της αναγνώρισης του ζευγαριού μάς περιγράφει στην «Οδύσσειά» του ο Όμηρος:

«… εκείνης τα γόνατα λύθηκαν κι η καρδιά της,

τ᾿ αλάθευτα σημάδια ως γνώρισε στα λόγια του Οδυσσέα'

και χύθη ομπρός θρηνώντας, έριξε τα δυο της χέρια γύρω

στoυ αντρός της το λαιμό, του φίλησε την κεφαλή και του 'πε:

«Μη μου κακιώνεις! Σέ όλα το 'δειξες το πιο ξύπνο πως έχεις

μυαλό, Οδυσσέα! Μα αλήθεια βάσανα πολλά οι θεοί μας δώκαν,

που ζούλεψαν και δε μας αφήκαν τη νιότη να χαρούμε

ο ένας του άλλου και να γεράσουμε μαζί συντροφεμένοι.[…]

ποτέ η καρδιά μαθές στα στήθη μου δεν έπαψε να τρέμει,

μην έρθει κάποιος με τα λόγια του θνητός και με πλανέσει'

τι άνομα κέρδη να σοφίζουνται πολλούς θα βρεις στον κόσμο»

Η ερωτευμένη γυναίκα  βίωνε τραυματικά την απουσία του αγαπημένου της. Πόνος, στέρηση ηδονής, βεβαιότητα της παντοτινής απουσίας και νοσταλγία, όπως η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ μάς περιγράφει στο ποίημά της:

"Η Πηνελόπη στον αργαλειό της", JohnWilliam Waterhouse 

«Δεν ύφαινα, δεν έπλεκα, 

ένα γραφτό άρχιζα, κι έσβηνα

κάτω απ’ το βάρος της λέξης

γιατί εμποδίζεται η τέλεια έκφραση

όταν πιέζετ’ από πόνο το μέσα.[…]

Σβήνω, σχίζω, πνίγω

τις ζωντανές κραυγές

…κι εγώ με τις λέξεις θα κόβω

 Τις κλωστές που με δένουν

Με τον συγκεκριμένο άνδρα…»

Και στην τελευταία στροφή του ποιήματος του
Κ. Χαραλαμπίδη: «Η Πηνελόπη αναγνωρίζει τον Οδυσσέα» ένα θαυμαστό δοξαστικό αποθεώνει τον έρωτα της καρτερίας:

«Η όψη του εφώτιζε τον ήλιο. 

Τα σκουλαρίκια του έλαμπαν, τα περιδέραιά του.

Τα μακριά του τα μαλλιά· πυκνό το δάσος

του θεοπρόβλητου ανδρισμού του.[…]

…Κι ανάψανε τα φώτα, χύσανε τ’ αρώματα,

ζωστήκανε τα γιορτινά, πιάσαν τις φόρμιγγες

και τραγουδήσαν και χορέψαν, πριν ρωτήσει

ο ένας τον άλλο για το έσχατο, που ήταν

εκεί και τους περίμενε την κλίνη.»

Η Πηνελόπη αποτελεί σημαντικό συμβολισμό στην Οδύσσεια, αγαπημένοι φίλοι, το σύμβολο της ψυχής. Μπορούμε να πούμε ότι η αθάνατη ψυχή του ανθρώπου, αυτή που δε χρειάζεται να εξελιχθεί γιατί είναι τέλεια, αυτή που μένει σταθερή στο κέντρο της, είναι η Πηνελόπη.

Isaac Taylor: Η Πηνελόπη αναγνωρίζει τον Οδυσσέα

Και ο άνθρωπος - Οδυσσέας μετά από μακροχρόνιο αποχωρισμό, τείνει να ταυτιστεί μ' αυτήν. Επιστρέφει μετά από δοκιμασίες κι εμπειρίες στην πηγή προέλευσής του, στην αθάνατη ψυχή του, στην Πηνελόπη.Ο άνθρωπος Οδυσσέας μάχεται πλέον για να ταυτιστεί με το Εγώ του, για να κατακτήσει την ατομικότητά του, για να ταυτιστεί με την αθάνατη ψυχή του (Πηνελόπη). Και το όπλο του ανθρώπου σ' αυτή την περίπτωση είναι η Σοφία. Γι' αυτό βλέπουμε την Αθηνά να παίζει κυρίαρχο ρόλο στην Οδύσσεια.

«Σε πείσμα ενός θεού και του πελάγου του,

ο Οδυσσέας ξαναγύρισε στη γυναίκα, στη γης του,

σε πείσμα ενός θεού και των ανέμων του

των παγωμένων, του Άρη και της οργής του.

Και τώρα, ειρηνικά στο νυφικό τους κρεβάτι

κοιμάται η περίφημη βασίλισσα, στο στήθος

του βασιλιά της…»

(Χ.Λ.Μπόρχες: «Οδύσσεια, εικοστή τρίτη ραψωδία», μτφ:Δ. Καλοκύρης)

ΟΙ ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΙΣ:

Τη νύχτα αυτή έχω επιλέξει να συνοδεύσουν το μύθο και τα όνειρά μας, δυο αριστουργηματικά μουσικά έργα από το ρεπερτόριο του κλασικού είδους.

Η όπερά του Μοντεβέρντι: «Η επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα» βασίζεται στα επεισόδια του Ομηρικού έπους και εγκωμιάζει τη φρόνιμη και πιστή σύζυγο Πηνελόπη, που νικάει τους πειρασμούς. Σφραγισμένη από το όνομά της (πήνη=υφάδι), ξεγλιστράει από τους μνηστήρες με πανουργία, όμοια με του άνδρα της.

Η όπερα πρωτοπαρουσιάστηκε στη Βενετία το 1640, με μεγάλη επιτυχία, καθώς εκτιμήθηκε από κοινό και κριτικούς η ικανότητα του ιταλού συνθέτη, που επηρεασμένος από το αρχαίο θέατρο, μελοποίησε με συγκλονιστικό τρόπο την αρχετυπική ομηρική ιστορία του "ταξιδιού του ήρωα", ζωντανεύοντας αριστοτεχνικά τα αιώνια σύμβολα του Ομήρου, αλλά  συγχρόνως ύμνησε και τη  γυναίκα, που φάνηκε ικανότατη στην «τέχνη της αναμονής»…

Το έργο με τον πολυπληθή θίασο -πάνω από 30 κεντρικούς ρόλους και αρκετούς που υποδύονται τα φανταστικά και ουράνια όντα- περιλαμβάνει επίσης εντυπωσιακότατα χορωδιακά και δεξιοτεχνικότατες άριες και ντουέτα. 

Θα επικεντρωθούμε στο τέλος της τρίτης πράξης, όπου η Πηνελόπη ζητά σημάδια από τον Οδυσσέα ώστε να βεβαιωθεί για την ταυτότητα του ήρωά μας, ο οποίος τής περιγράφει τα σχέδια της κλίνης τους,  γνώση που μόνο αυτός μπορούσε να κατέχει. Έτσι, το ζευγάρι επανενώνεται και τραγουδώντας γιορτάζει την αγάπη του που άντεξε στο χρόνο: 

"Ηλιε μου, χαμένε από καιρό! Φως μου, αναστημένο!»

ΠΗΝΕΛΟΠΗ: Λάμψτε ουρανοί και λιβάδια ανθίστε![…]

ΟΔΥΣΣΕΑΣ: Ξανανατέλλεις, ήλιε μου!

ΠΗΝΕΛΟΠΗ: Φως μου που ξαναλάμπεις! 

ΟΔΥΣΣΕΑΣ: Απάνεμο λιμάνι κι ηρεμία μου!

ΠΗΝΕΛΟΠΗ: Λαχτάρα είσαι και αγάπη! 

ΟΔΥΣΣΕΑΣ: Πόθος βαθύς και έρωτας!

Στο 31:37: 

Γαλλικό γραμματόσημο με τον Φωρέ και
την παρτιτούρα της "Penelope"

2. Η «Pénélope» είναι μια τρίπρακτη όπερα του Γάλλου Γκαμπριέλ Φωρέ και θεωρείται το αποκορύφωμα της μουσικής του ωριμότητας και της ελληνολατρικής του τέχνης. Το λιμπρέτο βασίζεται στην Οδύσσεια, εκτυλίσσεται στην Ιθάκη έχοντας ως κύριο πρόσωπο την ηρωίδα του έπους, την Πηνελόπη. Το έργο είναι αφιερωμένο στον Σαιν Σανς και συνθετικά υιοθέτησε βασικά στοιχεία της Βαγκνερικής τεχνικής(λάιτ-μοτίφς, συνεχή μουσική χωρίς ατομικές άριες και φωνές ηρωικής ποιότητας).

Η ελληνίδα μουσικοκριτικός Σ. Σπανούδη αναφέρει:

«O Φωρέ συλλαμβάνει ευθύς εξ αρχής το Ύψιστον και το Ωραίον, όπως ο ελληνικός κόσμος το εφαντάσθη πρώτος και το εφανέρωσεν εις τον κόσμον. Μία μουσική σεμνότης, μία ευγένεια προελεύσεως διαπνέει την βαθείαν εσωτερικήν ζωήν όλου του έργου. Ομηρική απλότης και ομηρικόν μεγαλείον εις την μουσικήν οικονομίαν του συνόλου. Καμμία εκζήτησις, αλλά αγνοτάτη ελληνική γραμμή, εξαισία ελληνική γυμνότης εις την πλαστικήν μουσικήν διαγραφήν των ειδυλλιακών επεισοδίων και της βαθμιαίας λυρικής εξάρσεως των χαρακτήρων του δράματος.[...]Η μουσική της Πηνελόπης πραγματοποιεί το ασύλληπτον ελληνικόν θαύμα της υψίστης λυρικής συγκινήσεως εμπρός εις την οποίαν γονατίζουν οι αιώνες...»(Βικιπαίδια).

Ο συνθέτης στοχεύει στην δημιουργία μιας ατμόσφαιρας νοσταλγίας.
Στη 2η Πράξη, υπάρχει μια συγκλονιστική σκηνή, όπου ο μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο, Οδυσσέας συναντάει την πιστή του Πηνελόπη, όπου ξεδιπλώνεται με μουσικά μέσα κάθε απόχρωση του συναισθήματος που βιώνουν οι δύο σύζυγοι.

O Φωρέ βρίσκεται στο ζενίθ των συνθετικών δυνάμεών του. Ωριμότατα κινούμενος εστιάζει στο εσωτερικό δράμα της Πηνελόπης: «J'ai tant d'amour à lui donner encore-Έχω ακόμα τόση αγάπη να του δώσω». (4:45)

ΠΗΝΕΛΟΠΗ:

Θα επιστρέψει .... Είμαι σίγουρη ...

Το αυτί μου θα ακούσει τη φωνή του, την γλυκιά του φωνή

Αχ! Έρχονται ώρες που τον θωρώ, και τον βλέπω ...

Είναι ζωντανός, ο ήρωας που λατρεύω […]

Έχω ακομα τόση αγάπη να του δώσω ...

«Pénélope», Act I, Scene 4:

Από το ρεπερτόριο της έντεχνης μπορείτε να ακούσετε το «Tραγούδι της Πηνελόπης» από την «Οδύσσεια» σε μουσική Μ.Θεοδωράκη, ή το τραγούδι του Μίλτου Πασχαλίδη: «Πηνελόπη»:

H δε Loreena McKennitt, στο ρομαντικό και μεσαιωνικής χροιάς τρυφερό «Τραγούδι της Πηνελόπης», λέει:

«Ατέρμονα, όπως του θέρους η μέρα,

βαθειά, όπως η σκοτεινή θάλασσα

θα κρατήσω μέσα μου την καρδιά σου

μέχρι το γυρισμό σου, αγαπημένε…»

Loreena McKennitt: «Penelope’s Song»:

Αγαπητοί φίλοι, είχε δίκιο τελικά ο Αγαμέμνων, όταν στη «Μικρή Νέκυια» μακαρίζει τον Οδυσσέα και επαινεί την αρετή της Πηνελόπης :

Καλότυχε γιε του Λάερτη, Οδυσσέα πολύτεχνε,

είχες την τύχη εσύ ταίρι σου ν᾽ αποκτήσεις μ᾽ αρετή μεγάλη·

άψογη η Πηνελόπη, του Ικαρίου η κόρη, με φρόνημα αγαθό,

ποτέ τον Οδυσσέα δεν λησμόνησε, ομόκλινό της σύζυγο.

Γι᾽ αυτό και δεν θα σβήσει η ενάρετή της δόξα 

για τους θνητούς οι αθάνατοι τραγούδι ωραίο θα στήσουν...

Όνειρα γλυκά και καλό σας ξημέρωμα!

Το κείμενο έχει δημοσιευτεί και στην Κοινότητα  The Mythologists