"Ο Ιππότης με το ρόδο" : Ούγκο φον Χόφμανσταλ-Ρίχαρντ Στράους

Ο συγγραφέας, ποιητής, δραματουργός, δοκιμιογράφος, Χούγκο φον Χόφμανσταλ γεννήθηκε σαν σήμερα, 1 Φεβρουαρίου 1874 στη Βιέννη από κι έλαβε από πολύ νωρίς μια βαθιά ανθρωπιστική παιδεία. Από τα μαθητικά του χρόνια έγινε γρήγορα δεκτός από την ομάδα συγγραφέων της "Νέας Βιέννης". Στη συνέχεια σπούδασε νομικά και Ρομανική Φιλολογία, που όμως εγκατέλειψε για να στραφεί εξ ολοκλήρου στη λογοτεχνία.

Ο Χόφμανσταλ είναι γνωστός στους μουσικόφιλους ως λιμπρετίστας, κυρίως από τη συνεργασία του με τον Ρίχαρντ Στράους. Οι δυο τους συναντήθηκαν το 1900 και μεταξύ τους αναπτύχθηκε μακροχρόνια φιλία. Συνεργάστηκαν στο ανέβασμα μελοδραμάτων, ανάμεσά τους η "Ηλέκτρα", η "Γυναίκα δίχως σκιά" και ο "Ιππότης με το ρόδο", στο οποίο θα αναφερθούμε σήμερα. 

Με φόντο τη ρομαντική Βιέννη της εποχής της Μαρίας Θηρεσίας, η πλοκή περιστρέφεται γύρω από μια ώριμης ηλικίας αριστοκράτισσα, την Μαρσαλίν, η οποία χάνει το νεαρό εραστή της, Οκτάβιαν επειδή ερωτεύεται ένα συνομήλικό του κορίτσι, την Σοφί.

Η όπερα έχει αίσιο τέλος, ασυνήθιστο μέχρι τότε για τον Ρίχαρντ Στράους, που εδώ μιμείται τον Μότσαρτ και τους "Γάμους του Φίγκαρο". Η Μαρσαλίν δείχνοντας ανωτερότητα και γενναιοδωρία ψυχής παραδίδει η ίδια τον Οκτάβιαν στη νεαρή Σοφί.

Ο Χόφμανσταλ βρίσκει ευκαιρία μέσα από την απόρριψη που βιώνει η ώριμη Μαρσαλίν να αναφερθεί στις βαθύτερες σκέψεις της ηρωίδας, τα συναισθήματά της, τις ανασφάλειες και τις ψυχολογικές συνέπειες γενικά που δημιουργούνται στον άνθρωπο από ερωτικές απογοητεύσεις και άλλες ταπεινώσεις. 

Ο Στράους εκείνη την περίοδο επιθυμούσε να γράψει κάτι περισσότερο ανάλαφρο, καθώς είχαν προηγηθεί οι "σκοτεινές" Ηλέκτρα" και Σαλώμη". Έτσι ζήτησε από τον Χόφμανσταλ να τού ετοιμάσει μια κωμωδία. Το λιμπρέτο καθυστέρησε, όμως όταν το έλαβε ο Στράους ενθουσιασμένος αναφώνησε: "Ο Ούγκο έχει γράψει ένα κείμενο που γλιστράει μέσα στη μουσική, όπως το λιωμένο βούτυρο!" 
Το θέμα είχε επιρροές από τις Μολιερικές κωμωδίες και τα θεατρικά της Γαλλικής φιλολογίας, που τόσο αγαπούσε ο Χόφμανσταλ.

Η όπερα λαμβάνει τον τίτλο της από το κεντρικό της συμβάν, που διαδραματίζεται όταν ένα ασημένιο ρόδο -σύμβολο πίστης και αφοσίωσης κατά το έθιμο- στέλνεται από τον ερωτύλο βαρώνο Οξ στη Σοφί σαν πρόταση αρραβώνα.
Σύμφωνα με τη Βιεννέζικη παράδοση το ρόδο δεν προσφερόταν από τον ίδιο τον ενδιαφερόμενο, αλλά από κάποιον αντιπρόσωπό του. Έτσι ο βαρώνος αναθέτει στο νεαρό Οκτάβιαν το ρόλο, ο οποίος κεραυνοβολείται όταν αντικρύζει την πανέμορφη Σοφί. Ο έρωτας είναι αμοιβαίος!
Φυσικά ο αρραβώνας με το βαρώνο διαλύεται και η σχέση με την ώριμη αριστοκράτισσα, επίσης...

"ΜΑΡΣΑΛΙΝ:

Αργά ή γρήγορα!

Πως πληγώνουν τα λόγια…

Βασικά, ο χρόνος, μικρούλη, ο χρόνος

δεν αλλάζει τα πράγματα.

Ο χρόνος είναι κάτι παράξενο.

Όσο ζεις μες στον χρόνο, δεν τον αντιλαμβάνεσαι.

Αλλά έρχεται η στιγμή

που τον νιώθεις πέρα για πέρα:

βρίσκεται γύρω και μέσα μας,

κυλά στα πρόσωπα, κυλά στον καθρέφτη,

στους ύπνους μου στάζει.

Κι ανάμεσά μας κυλά.

Βουβά, σαν κλεψύδρα.

Ω μικρούλη!

Κάποιες φορές τον ακούω να κυλά ασταμάτητα.

Είναι στιγμές που μες στη νύχτα ξυπνώ,

και σταματούν τα ρολόγια.

ΟΚΤΑΒΙΑΝ:

Θησαυρέ μου πολύτιμε,

γιατί θες να πληγώνεσαι;

ΜΑΡΣΑΛΙΝ:

Όμως δεν πρέπει να φοβόμαστε τον χρόνο.

Είναι κι αυτός δημιούργημα του Ύψιστου,

του Πλάστη μας.

ΟΚΤΑΒΙΑΝ:

Σαν ιερέας μιλάς σήμερα.

(αμήχανη σιωπή)

Μήπως αυτό σημαίνει

πως δεν πρέπει πια να σε φιλώ,

και να σου κόβεται η ανάσα;

ΜΑΡΣΑΛΙΝ:

Μικρούλη, πρέπει να φύγεις τώρα,

να μ’ αφήσεις…"

(επιμ. Βουτυρόπουλος Νίκος, poiein) 

Το έργο διανθίζεται με μεγαλοπρεπέστατη μουσική και είναι αξιοσημείωτο πως ο συνθέτης επιλέγει να αναθέσει και στους 3 βασικούς χαρακτήρες (Μαρσαλίν, Οκτάβιαν και Σοφί) σε γυναικέια φωνή σοπράνο, (δραματική για την ώριμη μαρκησία, μέτζο για τον παρορμητικό νέο και λυρική σοπράνο για τη νεαρά Σοφί), ούτως ώστε η επικρατούσα τονική ποιότητα της όπερας να μη μοιάζει με καμμιά άλλη. Το τρίο τους στο φινάλε της κωμωδίας είναι από τα συναρπαστικότερα μουσικά χωρία.

Επίσης , καθώς ο Στράους θέλησε να αναπλάσει την ατμόσφαιρα της παλιάς Βιέννης, πολλές είναι οι σκηνές οι οποίες διαπνέονται από ευφάνταστα μελωδικότατα βαλς, που συνυφαίνονται ελεύθερα, πάνε κι έρχονται πάνω σε τολμηρές, πρωτότυπες αρμονίες, που ενορχηστρωτικά έχουν κάτι από Ραβέλ.Τα βαλς εμφανίζονται  κυρίως στη 2η και 3η Πράξη.

Robert Sterl: "Ο von Schuch διευθύνει στην πρεμιέρα τον "Ιππότη με το ρόδο"
(από: saechsische)

Ο Χόφμανσταλ στο λιμπρέτο του χρησιμοποιεί ποικιλία εκφοράς της γερμανικής γλώσσας. Π.χ οι αριστοκράτες στο σαλόνι της Μαρσαλίν διαλογίζονται με ιδιαιτερα εκλεπτυσμένο λεξιλόγιο, ενώ το ζευγάρι Μαρσαλίν-Οκτάβιαν απλούστερα και στην καθομιλουμένη που μαρτυρά και την οικειότητα μεταξύ τους. Όταν χωρίζουν, λόγω κοινωνικής θέσης ο ενικός δίνει τη θέση του στον πληθυντικό ευγενείας. Γλώσσας πλούσας αισθητικής και συμβολισμών. 

Ο "Ιππότης με το ρόδο" έκανε πρεμιέρα το 1911 στη Δρέσδη υπό την μπαγκέτα του Ernst von Schuch και είχε θριαμβευτική υποδοχή από κοινό και κριτικούς, πλην μερικών που σχολίασαν την αναχρονιστική χρήση της μουσικής βαλς.

Τόσο μεγάλη ήταν η επιτυχία της όπερας που ο ζωγράφος Robert Sterl απεικόνισε την πρεμιέρα της με τον μαέστρο von Schuch να διευθύνει το έργο στην Όπερα της Δρέσδης.

Θα ακούσουμε το τελικό τρίο με την Elisabeth Schwarzkopf στο ρόλο της Μαρσαλίν. Αν και περισσότερο Μοτσάρτια ερμηνεύτρια, ο ρόλος είναι εκείνος με τον οποίο ταυτίστηκε το όνομά της, καθώς συνδυάζει δυνατά στοιχεία χαρακτήρα με υψηλές φωνητικές απαιτήσεις! Ρόλος, που απαιτεί μεγάλη εσωτερικότητα και καταβύθιση από μεριάς ερμηνευτή και  πρωτοερμήνευσε στο Μιλάνο το 1952 με τον φον Κάραγιαν στο πόντιουμ.

Richard Strauss : "Der Rosenkavalier - Final trio" 
Schwarzkopf, Jurinac, Rothenberger, Karajan:

Richard Strauss:  "Der Rosenkavalier - Waltz Sequence":

Ο Χόφμανσταλ ταξίδεψε και στη χώρα μας το 1908. Κατά την παραμονή του επισκέφθηκε την Αθήνα, ανέβηκε στο βράχο της Ακρόπολης, πήγε στους Δελφούς, την Αρχαία Κορινθο και την Πάτρα. Την ταξιδιωτική εμπειρία του κατέγραψε στο βιβλίο του: "Στιγμές στην Ελλάδα".

Για την "Ηλέκτρα" του Ρίχαρντ Στράους πάνω σε λιμπρέτο του Χόφμανσταλ μπορείτε να διαβάσετε εδώ.