"Για μια Κατερίνα, που τόλμησε..."

Μιας και η μέρα σήμερα δικαιωματικά ανήκει στις "ΚΑΤΕΡΙΝΕΣ", λέω να σας καληνυχτίσω με μια επίσης Κατερίνα...

Μια Κατερίνα, που τόλμησε να διεκδικήσει τον έρωτα, φτάνοντας στα άκρα.
Μια γυναίκα-θύμα των συντηρητικών κοινωνικών συνθηκών της εποχής της:
"Κατερίνα Ισμαήλοβα" ή αλλιώς "Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ"...

Μια φανταστική ηρωίδα, κεντρικό πρόσωπο στην ομώνυμη νουβέλα του Νικολάι Λεσκόφ, με πρωταγωνίστρια μια ρωσίδα επαρχιώτισσα, πανέμορφη μα φτωχή, που παντρεύεται έναν εύπορο έμπορο. Απελευθερωμένη σεξουαλικά , όταν γνωρίζει τον έρωτα στο πρόσωπο ενός γοητευτικού εργάτη του συζύγου της, παραδίνεται στο ασυγκράτητο πάθος και τις ηδονές της και δεν διστάζει να προβεί ακόμα και σε ωμά εγκλήματα προκειμένου να κρατήσει και καλύψει τον αγαπημένο της.

Shostakovich και Nina Varzar το 1932
από: operaplus.cz

Βασισμένος στη νουβέλα, το 1930 ο Σοστακόβιτς γράφει την ομώνυμη όπερα, που λέγεται πως τα χαρακτηριστικά της Κατερίνας έμοιαζαν στη χειραφετημένη Nina Varzar, (μετέπειτα γυναίκα του συνθέτη), με την οποία εκείνη την εποχή διατηρούσε δεσμό.

Το έργο ενσωματώνει στοιχεία εξπρεσιονιστικά με στοιχεία βερισμού και είχε ενθουσιάσει τον Προκόφιεφ που σχολίασε πως στη μουσική του Σοστακόβιτς:
"The waves of lust keep coming and coming....κύματα λαγνείας πάνε κι έρχονται ασταμάτητα!"



Φυσικά οι αντιδράσεις ήταν πολύ έντονες!
Ο Σοστακόβιτς ήρθε σε σοβαρή σύγκρουση με το καθεστώς. Λέγεται πως ο Στάλιν παρακολούθησε την παράσταση, όμως δυσαρεστήθηκε τόσο που η εφημερίδα Πράβντα, δημοσίευσε την επομένη άρθρο, που έκανε λόγο για "θολούρα αντί μουσικής, για κακοφωνία και μουσικό χάος" (φημολογείται πως ήταν άρθρο του Στάλιν).

Ο Σοστακόβιτς τo 1962 αναθεώρησε τη σύνθεση με τη νέα εκδοχή της να παίρνει τον τίτλο "Καταρίνα Ισμαήλοβα".

Ο συνθέτης δημιουργεί μια ρεαλιστική όπερα με λυρικά στοιχεία, με σκοπό την μεταμόρφωση της ηρωίδας από μια απωθητική δολοφόνο, σε γυναίκα για την οποία ο ακροατής θα αισθανθεί συμπάθεια...Μια γυναίκα ατρόμητη μα καταπιεσμένη, θύμα του βίαιου κοινωνικού της περιβάλλοντος. Εκμεταλλεύτηκε το χαρακτηριστικό "γκροτέσκο" σκηνικό, σατιρίζοντας με τολμηρές μουσικές, διανθίζοντας συγχρόνως τις άριες της Κατερίνας με λυρισμό, μέγιστο συναισθηματικό βάθος και γνήσια ζεστασιά.

Όπως η οδυνηρή άρια της Κατερίνας από την 3η σκηνή στην πρώτη Πράξη που αποσκοπεί στο να αντιμετωπίσει ο ακροατής με συμπάθεια, έλεος και συμπόνοια την ηρωίδα του.

"Το πουλάρι τρέχει μετά τη φοράδα,
ο γάτος αναζητά το θηλυκό,
το περιστέρι φτερουγίζει στον σύντροφό του,
μα για μένα, δεν βιάζεται κανείς.
Ο άνεμος χαϊδεύει τη σημύδα
και με τις ακτίνες του ο ήλιος τη θερμαίνει,
για όλους από κάπου προβάλλει ένα χαμόγελο,
μα τίποτε για μένα..."

Ακούμε την άρια από την σπουδαία Galina Vishnevskaya.
Τη Φιλαρμονική του Λονδίνου διευθύνει ο τσελίστας σύζυγός της, Mstislav Rostropovic, εδώ στο ρόλο του μαέστρου.

Καλό Σαββατόβραδο!

Απ' την αρχή ο Σοστακόβιτς δήλωσε την πρόθεσή του να παρουσιάσει τη δολοφόνο Καταρίνα ως θύμα. Έτσι προσπερνά την τολμηρή μελωδική και αρμονική γλώσσα των προηγούμενων έργων του και κινείται σε δρόμους απλούστερους.
"Προσπάθησα να κάνω τη μουσική γλώσσα της όπερας ακραία απλή και εκφραστική. Η όπερα είναι πρώτα και κύρια μια φωνητική τέχνη και οι τραγουδιστές πρέπει να ασχολούνται με την κύρια υποχρέωσή τους, η οποία είναι να τραγουδούν, όχι να συζητούν, να αγορεύουν ή να απαγγέλλουν", σημειώνει  ο συνθέτης. 

Η δύναμης της όπερας σύμφωνα με τους αναλυτές οφείλεται στο πολυποίκιλο της μουσικής. 

Στις σκηνές δράσης ηχεί ωμά ρεαλιστική, στις ερωτικές σκηνές με λυρισμό και ποιητικότητα, τραχιά και άγρια κατά τη διάρκεια του φόνου. Το έργο δεν ξεχωρίζει μονάχα για την ωμότητα και τη σκληρότητά του, αλλά είναι εξίσου βαθιά συγκινητικό, όχι μόνο στην τελική σκηνή του, η οποία συνοψίζει αιώνες πόνου και στέρησης στη Ρωσία.


Οι κριτικοί κατηγόρησαν το συνθέτη για "πρωτόγονη σάτιρα" στην αντιμετώπιση του ιερέα και της αστυνομίας, αλλά αναγνώρισαν την απίστευτη δύναμη της τελευταίας σκηνής, που η Κατερίνα μη αντέχοντας την κοροϊδία μπροστά στα μάτια της με τον άντρα της και τη νέα ερωμένη του, τη σπρώχνει στο ποτάμι και πίσω της ρίχνεται και κείνη. Οι κραυγές των γυναικών που με όλο το βάρος τους πέφτουν στο κενό καθρεφτίζουν την καθολικη συντριβή της ψυχής με τα ρολαρίσματα στα τύμπανα να υπογραμμίζουν τη συναισθηματική φόρτιση από το ουρλιαχτό που διαπερνά την ερημία της φύσης. Οι κατάδικοι σαν σε χορός σε αρχαιοελληνική τραγωδία αφήνουν το δικό τους σχόλιο πάνω σε μια κατευναστική μελωδία:

"Πορευόμαστε μέρα με τη μέρα στα δεσμά μας.

Μετρώντας κουρασμένοι τις αλυσίδες μας

σηκώνοντας γύρω μας παντού τη σκόνη!

Αχ, στέπες, είστε ατελείωτες,

κι οι μέρες και οι νύχτες απροσμέτρητες,

μόνο στις σκέψεις του μυαλού κατοικεί η χαρά

όμως είναι τόσο άκαρδοι οι φρουροί..."