Λέος Γιάνατσεκ: "1.Χ.1905", μια σονάτα για τον βίαιο θάνατο ενός διαδηλωτή...

Το 1905, ο Λέος Γιάνατσεκ συμμετείχε σε διαδήλωση-υποστήριξη στην ίδρυση τσεχικού πανεπιστημίου στο Μπρνο, όπου ο βίαιος θάνατος  ενός διαδηλωτή, αποτέλεσε έμπνευση για τη σονάτα του για πιάνο: "1. X. 1905".

Λίγα λόγια για το τραγικό συμβάν:

Στις αρχές του 20ου αιώνα, το Μπρνο της Μοραβίας ήταν ισχυρό πολιτιστικό κέντρο, όπου επικρατούσε διγλωσσία και συγχρόνως συχνές αντιπαραθέσεις μεταξύ τσέχων-γερμανοφώνων.

Μέγαρο Πολιτισμού Besední dům, 
όπου εις μνήμην του γεγονότος  
έχει τοποθετηθεί μπρούτζινη επιγραφή και ανάγλυφο.

Παρότι η αυτοκρατορική αρχή είχε θεσπίσει ισονομία στους λαούς της αυτοκρατορίας, με ίσα δικαιώματα στη χρήση και την εκπαίδευση της  γλώσσας, οι  Γερμανοί αδυνατούσαν να αναγνωρίσουν ως ισότιμες με την γερμανική, τις σλάβικες γλώσσες.

Όταν λοιπόν, το φθινόπωρο του 1905 οι Τσέχοι διεκδίκησαν  την ίδρυση τσέχικου Πανεπιστημίου στο Μπρνο, αντιμετώπισαν αντιδράσεις από το γερμανοκρατούμενο συμβούλιο με συνέπεια  να ξεσπάσουν βίαιες συγκρούσεις, οι οποίες κορυφώθηκαν   την  1η Οκτωβρίου 1905 με το θάνατο ενός 20χρονου διαδηλωτή, ονόματι Φράντισεκ Πάβλικ, που αποτρόπαια σφαγιάσθηκε με ξιφολόγχη στην είσοδο του Besední dům, έδρα της περίφημης Φιλαρμονικής Ορχήστρας της πόλης.




Ο νεαρός διαδηλωτής πέρασε στην αθανασία όταν ο  Γιάνατσεκ, ως αυτόπτης μάρτυρας του γεγονότος, την επομένη κιόλας ημέρα άρχισε τη σύνθεση ενός έργου για πιάνο, στον τύπο της σονάτας σαν  φόρο τιμής στη μνήμη του  νεκρού διαδηλωτή, που το τιτλοφόρησε:

"1.Χ.1905" με υπότιτλο: "Από το δρόμο". Ο Γιάνατσεκ είχε σχεδιάσει μια τριμερή σονάτα αρχικά, που όμως στη συνέχεια  περιόρισε σε δύο μέρη: "Το προμήνυμα" και  "Θάνατος".

Η σημείωση του Γιάνατσεκ στην παρτιτούρα
(από: https://www.leosjanacek.eu/besedni-dum/)

Ο Γιάνατσεκ σημειώνει στην παρτιτούρα της σονάτας:

"Στο λευκό μάρμαρο των σκαλοπατιών του Μεγάρου του Μπρνο, έπεσε λεκιασμένος με το αίμα του ο απλός εργάτης František Pavlíκ. Ηρθε απλώς να υπερασπιστεί την υψηλή μάθηση και δολοφονήθηκε στυγνά".




Ο Γιάνατσεκ μεταφράζει σε μουσική τον αποτροπιασμό και την έντονη δυσαρέσκειά του για τον άδικο θάνατο του νεαρού, την απερίγραπτη θλίψη που τού γέννησε η δολοφονία του γι'αυτό και το 3ο μέρος της σονάτας γράφτηκε σε ύφος πένθιμου εμβατηρίου.
Λίγο πριν -όμως- από την πρεμιέρα του έργου, ο ανικανοποίητος και γεμάτος αμφιβολίες για την ποιότητά του συνθέτης, έκαψε την παρτιτούρα του μέρους αυτού.Παρορμητικά κινούμενος, λίγο αργότερα πέταξε το χειρόγραφο και των άλλων δυο μερών στον Μολδάβα ποταμό.
Κίνηση, για την οποία ο Γιάνατσεκ μετάνοιωσε, λέγοντας:
"Σαν τους λευκούς κύκνους, έτσι κι η σύνθεσή μου κείνη τη μέρα επέπλεε στο νερό…"

Το έργο θεωρείτο χαμένο μέχρι το 1924, όταν φανερώθηκε στην κατοχή της πιανίστριας της πρεμιέρας, Ludmila Tučková ένα αντίγραφο. Είχε αντιγράψει κρυφά τα δύο πρώτα μέρη, φοβούμενη για την τύχη τους μετά  την καταστροφή των άλλων δυο από τον Γιάνατσεκ.Το ομολόγησε στον συνθέτη ανήμερα στα 70ά γενέθλιά του, ο οποίος ενέκρινε τη δημοσίευσή του ως διμερή σονάτα.


Θα το ακούσουμε σε μια εξαιρετική εκτέλεση από τον τσέχο Rudolf Firkunsy, μαθητή του Γιάνατσεκ, που σίγουρα θα γνώριζε αρκετά για τον τρόπο πιανιστικής εκτέλεσης και ερμηνείας που ο δάσκαλός του επιθυμούσε:

Λέος Γιάνατσεκ: "1.Χ.1905" / Rudolf Firkunsy:

[Hyperion, leosjanacek.eu]